Spring naar inhoud

De utopie van de vrijwillige gedragsverandering

Theo Brand, 13 januari 2021

“Vrijwillige gedragsverandering van het individu is de enige oplossingsrichting die duurzaam kans van slagen heeft.” Dat schreef Sieuwert Haverhoek over klimaatverandering en de remedie ertegen op NieuwWij.nl (8 januari 2021). Ik ben het fundamenteel oneens met de essentie van zijn betoog. Juist overheden moeten doorpakken. Wie de oplossing eenzijdig van de consument verwacht, huldigt utopisch denken. Haverhoeks sympathieke bijsluiter dat geloof in universele liefde in het spoor van Lev Tolstoj de consument uiteindelijk doet veranderen, vind ik naïef. Tenzij ook grote bedrijven en overheden zich door dit hoopvolle perspectief laten leiden.

 

Haverhoek wijst in zijn artikel op de grote verdiensten van een bedrijf als Shell. Volgens hem “een dienstverlener, die producten levert waar grote vraag naar is. De Shell-raffinaderij levert producten voor onze auto en andere vormen van vervoer en dient als voeding voor een aantal chemische fabrieken, die ook producten fabriceren waar veel vraag naar is.” Hiervan is natuurlijk geen woord gelogen, maar het zijn wel de woorden van de man die van 1974 tot 1992 werkzaam was als adviseur duurzaamheid bij Shell, zoals ik in tweede instantie ontdekte op basis van het LinkedIn-profiel van de auteur.

 

Grootse vervuiler van Nederland

Haverhoek schrijft over de rechtszaak die Milieudefensie aanspant tegen Shell om de productie van olie en gas te beëindigen. “Als Shell Pernis wordt gedwongen te sluiten staan Exxon en BP met hun raffinaderijen in de Botlek bereidwillig klaar om het marktaandeel over te nemen, want bij ongewijzigd consumptiegedrag zal de vraag naar olieproducten niet afnemen,” aldus Haverhoek. “Behalve dat een enorme kapitaalvernietiging en een golf van werkloosheid het gevolg zal zijn van sluiting, zal de CO2-emissie niet afnemen, want de genoemde oliebedrijven zijn minder schoon en efficiënt dan Shell.”

Wat de auteur niet vermeldt is dat Shell de grootste vervuiler is van Nederland. Het bedrijf stoot twee keer zoveel CO2 uit als heel Nederland bij elkaar. Shell weet al meer dan vijftig jaar dat het gebruik van olie en gas rampzalig is voor het klimaat. Maar met die kennis heeft het bedrijf niets gedaan. Sterker nog, Shell betaalde miljoenen per jaar aan lobbyclubs die de klimaatcrisis ontkennen.

 

Politieke beslissing

Natuurlijk werkt een acute omslag niet en moet productie en consumptie van fossiele energie worden uit gefaseerd waarbij internationale politieke samenwerking noodzakelijk is. Een inmiddels genomen stap in de goede richting is bijvoorbeeld de politieke beslissing dat personenauto’s in de toekomst niet meer op benzine, diesel of fossiel gas mogen rijden. Is dat het gevolg van individuele gedragsverandering? Nee, het is een opgelegd besluit. En dat is maar goed ook want zonder systeemverandering redden we het niet. En waarom zwijgt Haverhoek over de luchtvaart? Mensen vliegen voor waanzinnig lage prijzen, door subsidies, en door gebrek aan belasting op kerosine en geen BTW. Ook hier blijken juist politieke keuzes van doorslaggevende betekenis.

In essentie is het klimaatvraagstuk een verdelingsvraagstuk, zoals duurzaamheidspionier Jan Juffermans onlangs uiteenzette op NieuwWij.nl. Juffermans zegt: “Daarom zijn er plannen bedacht om met name het klimaatvraagstuk en de verdeling van de mondiale gebruiksruimte op een eerlijke en effectieve manier aan te pakken, namelijk met persoonlijke CO2- en Voetafdruk-budgetten. In Engeland werd het model van de Tradable Energy Quotas ontwikkeld. En in Nederland de Terra’s voor je voetafdruk-budget. Beide systemen werken met een plafond en een jaarlijks dalend budget, zodat we creatief worden om slim met je budget om te gaan. Bij snelle invoering zouden we wellicht nog onder de 1,5 graden opwarming kunnen blijven.”

 

Herverdeling

Wie het heeft over verdeling en herverdeling, heeft het over politieke keuzes en collectieve besluiten. De meeste mensen met veel geld en een grote mondiale voetafdruk zullen niet vrijwillig hun levensstijl fundamenteel aanpassen, zelfs als ze bewust maar 5 minuten douchen en keurig hun afval scheiden. Evenmin kiezen grote bedrijven ervoor om vrijwillig de aarde minder uit te putten zonder externe prikkels vanuit het bevoegde gezag op lokaal, nationaal en internationaal niveau.

 

 

‘Een beter milieu begint bij jezelf’ is Nederlanders jarenlang ingeprent via Postbus 51 spotjes. Maar met die slogan is journalist Jaap Tielbeke van de Groene Amsterdammer het niet eens. Want ondanks de langdurige campagne met deze slogan zijn we juist meer gaan consumeren, uitstoten en vervuilen. En de opwarming van de aarde gaat door. Tielbeke schreef het boek ‘Een beter milieu begint niet bij jezelf’, waarin hij mythes wil doorprikken. Volgens hem staren we ons al jaren blind op de verantwoordelijkheid van de consument en technologische innovatie, terwijl echte verandering begint bij de politiek. “Niet bij de aanschaf van een Tesla, maar bij het investeren in het openbaar vervoer. Niet bij een bekering tot veganisme, maar bij het afschaffen van intensieve veehouderij,” aldus Tielbeke.

 

Beschuldigende vinger

Moeten we dan in ons persoonlijk leven onverschillig zijn? Nee, zegt Tielbeke in een interview in ‘Down to Earth’, het ledenmagazine van Milieudefensie: “Natuurlijk hebben mensen behoefte aan een handelingsperspectief. De eerste vraag die bij je opkomt als je je verdiept in klimaatproblematiek is: wat kan ik doen? En dan is het antwoord nog vaak: zonnepanelen, afval scheiden, vegetarisch eten, korter douchen. Maar met een duurzame levensstijl doen we onszelf tekort. We verinnerlijken de schuld. Die beschuldigende vinger moet ergens anders naar wijzen. Want wat zie je, nadat je zelf jarenlang kort doucht en vlees laat staan? Dat overheden gewoon doorgaan met het afgeven van vergunningen voor pijpleidingen. Dat Schiphol wordt uitgebreid. Dat Shell overal mee wegkomt. We moeten, net als Extinction Rebellion en FossielVrij, onze pijlen direct richten op de verantwoordelijken voor klimaatverandering, op overheden en grote vervuilers.”

Dat Haverhoek tenslotte kernenergie als belangrijke oplossing aandraagt, is veelzeggend. Uiteraard draagt kernenergie bij aan het tegengaan van klimaatverandering. Maar de implementatie in Nederland is risicovol en duur. Bovendien schuif je het niet te onderschatten probleem van kernafval door naar de verre toekomst. Terwijl op korte en middellange termijn een nieuwe kernramp niet kan worden uitgesloten. Dit alles is vast niet wat bijvoorbeeld Sieuwert Haverhoeks inspirator Lev Tolstoj onder goed rentmeesterschap zou verstaan.

 

Geen tovermiddel

Het gedachtegoed van Lev Tolstoj is een vorm van christelijk geïnspireerd universalisme. Dat gedachtegoed verdient aandacht en kan de harten en hoofden van mensen beslist in positieve zin inspireren en ook levensbeschouwelijk exclusivisme openbreken. Dat brengt ongetwijfeld veel goeds. Maar het is geen tovermiddel dat leidt tot de Nieuwe Mens. Ook grote bedrijven en overheden dragen hun eigen, intrinsieke, verantwoordelijkheid als belangrijke actoren om het probleem van onze steeds verder opwarmende aarde op te lossen.

Foto: Pixabay