Ook in het Boeddhisme is er aandacht voor duurzame omgang met de schepping. De nadruk ligt in het boeddhisme niet zozeer op belangenbehartiging, optreden op het politiek toneel of het willen beïnvloedden van de politiek. Het draait meer om je persoonlijke instelling: beseffen dat je deel bent van ál het leven, van alles dat is. Naar aanleiding van het overlijden van de zenmeester Thich Nhat Hanh heeft de redactie aan de Stichting Leven in Aandacht gevraagd om een artikel over de betekenis van Thich, en van het boeddhisme, voor onze omgang met de Aarde. Dharmaleraar in de traditie van Thich Nhat Hanh, Look Hulshoff Pol, heeft gereageerd:
Vietnamese zenmeester Thich Nhat Hanh overleden
Op 22 januari 2022 is zenmeester, wereldwijde spiritueel leider, dichter en vredesactivist Thich Nhat Hanh op 95-jarige leeftijd overleden in de Tu-Hieu tempel in Hue in Vietnam. Hij was na de Dalai Lama de bekendste en meest invloedrijke boeddhistische leider in de wereld en wordt ook wel de vader van de mindfulness genoemd.
Thich Nhat Hanh werd in 1926 geboren in Centraal Vietnam en werd op 16-jarige leeftijd aangenomen in de Tue-Hieu tempel bij de stad Hue als novicemonnik. Hij was als jonge monnik actief betrokken bij de vernieuwing van het Vietnamees boeddhisme en pleitbezorger van geëngageerd boeddhisme gericht op de transformatie van zowel het innerlijk van de mens als de maatschappij.
Tijdens de oorlog in Vietnam in het begin van de jaren zestig richtte Thich Nhat Hanh de ‘School of Youth and Social Service’ op, een hulporganisatie van 10.000 vrijwilligers op basis van de boeddhistische principes van geweldloosheid en mededogen. Tijdens een bezoek in 1966 aan Europa en de Verenigde Staten op zoek naar steun voor vrede in Vietnam, ontzegde zowel Noord- als Zuid-Vietnam hem het recht om terug te keren en begon hij aan een lange ballingschap van 39 jaar. In 1969 leidde hij de boeddhistische delegatie naar de vredesbesprekingen tussen Noord- en Zuid-Vietnam in Parijs.
Thich Nhat Hanh of Thay (=Vietnamees voor leraar) zoals hij door zijn leerlingen wordt genoemd, bleef lezingen geven en boeken schrijven over mindfulness en ‘vrede leven’, en was begin jaren zeventig docent en onderzoeker in het boeddhisme aan de Universiteit van Sorbonne in Parijs.
Plum Village
In 1982 verhuisde Thay naar een kleine landelijke boerderij, in het zuidwesten van Frankrijk, en startte daar een klooster, dat ‘Plum Village’ of ‘Village des Pruniers’ ging heten. Plum Village is in de loop der tijd, onder de bezielende leiding van Thich Nhat Hanh, uitgegroeid tot het grootste en meest actieve boeddhistische klooster in het Westen, met meer dan 200 inwonende kloosterlingen en meer dan 10.000 bezoekers per jaar uit de hele wereld.
Plum Village verwelkomt, ook na Thay’s overlijden, mensen van alle leeftijden, achtergronden en geloofsovertuigingen, waar ze oefenen in loopmeditatie, zitmeditatie, eetmeditatie, totale ontspanning, werkmeditatie en stoppen, glimlachen en mindful ademen. Dit zijn allemaal oude boeddhistische praktijken, waaruit Thich Nhat Hanh de essentie heeft gedistilleerd en ontwikkeld om gemakkelijk en krachtig te worden toegepast voor de uitdagingen en moeilijkheden van onze tijd.
In de laatste twee decennia zijn er ook kloosters geopend in Californië, New York, Vietnam, Parijs, Hong Kong, Thailand en Australië, en het European Institute for Applied Buddhism (EIAB) in Duitsland.
Op 11 november 2014, een maand na zijn 88e verjaardag en na enkele maanden van snel verslechterende gezondheid, kreeg Thich Nhat Hanh een zware beroerte. Als gevolg daarvan was hij niet meer in staat om te spreken en werd rechtszijdig verlamd. Hij uitte de wens om terug te keren naar de Từ Hiếu Tempel in Vietnam waar hij op zestienjarige leeftijd door zijn leraar werd geordineerd en is daar tot aan zijn dood gebleven.
Thich Nhat Hanh en het milieu
Thay is als geëngageerd boeddhist altijd zeer betrokken geweest bij onze omgang met de aarde. Centraal daarbij was de boodschap dat de klimaatcrisis een gevolg is van het verlies van onze nauwe verbondenheid met de aarde. 
Thay heeft een nieuw woord geïntroduceerd om die verbondenheid uit te drukken: “interbeing” of interzijn op zijn Nederlands. Wij interzijn met de aarde.
We kennen misschien wel momenten dat wij ons volledig één hebben gevoeld met de natuur om ons heen en ons helemaal “thuis” en vrij voelden. Het is juist vanuit dat gevoel van aanwezig zijn en dat vrijheidsgevoel, dat we scherper zien wat onze bijdrage aan het verminderen van de klimaatcrisis kan zijn. Dergelijke momenten van ons vrij voelen komen en gaan. De oefening, die Thay ons aangeboden heeft in zijn dharmalezingen, kan ons helpen dat we ze vaker beleven. Thay heeft met veel compassie tot op late leeftijd gesproken over onze relatie met de aarde en ook gesproken over de obstakels die wij tegen kunnen komen op onze weg naar een groter gevoel van verbondenheid en bevrijding. Het kan dan helpen, zo leert Thay, te kijken hoe “de 3 deuren naar bevrijding” ons hierbij kunnen ondersteunen en wat dat betekent voor onze relatie met Moeder Aarde.
Deze deuren zijn:
1. Leegheid
We zijn leeg van het idee van een afgescheiden zelf, wat Thay een illusie noemt, een hardnekkige mentale constructie. Hij maakt een onderscheid tussen een aangeleerd afgescheiden zelf en een aangeboren afgescheiden zelf. Als het al moeilijk is ons van het aangeleerde zelf te bevrijden, dan geldt dat al helemaal voor het aangeboren zelf. Dat is van generatie op generatie op ons overgedragen en kleurt ons identiteitsgevoel, onze volksaard en nationale trots. Beide typen afgescheiden zelf zijn obstakels op het pad naar bevrijding en kunnen aanleiding geven tot diep lijden. Bij het aangeleerde zelf valt te denken aan een persoon die in de vroege jeugd onvoldoende aandacht kreeg van de ouders en daardoor een leven lang het idee meedraagt niet goed genoeg te zijn. Het aangeboren zelf en het gevoel van nationale trots kan de voedingsbodem zijn voor conflicten tussen landen en zelfs oorlog. Het gevoel van afgescheiden zelf manifesteert zich op verschillende niveaus van ons wezen: lichaam, gevoel, waarnemingen en bewustzijn. Thay spreekt over de bevrijding die het inzicht geeft dat op al deze niveaus wij in werkelijkheid leeg zijn van een afgescheiden zelf, maar dat het tegelijk belangrijk is de vraag te stellen: Leeg van wat? Zijn antwoord is dan van een afgescheiden zelf, maar vol van de kosmos, en zo ook van “Moeder Aarde”, waar we uit voortkomen. De boeddhistische oefening van leven in aandacht kan helpen deze deur door te gaan en het zelfbeeld dat ons gevangen houdt los te laten en het bevrijdende gevoel van interzijn met Moeder Aarde diepgaand te beleven.
2. Tekenloosheid
Thay heeft vaak gesproken over de historische en de ultieme dimensie van het leven op aarde. Wij zijn gewend te leven in de historische dimensie, waarin tegenstellingen bestaan en er geboorte en dood is. Dit kan een bron van lijden zijn, zoals de angst voor ouder worden, ziek worden en sterven. Thay stelt dat het idee van de historische dimensie ons gevangen houdt en dat onze ware natuur deel is van de veel ruimere ultieme dimensie. Wij zijn een schakel in het doorgeven van een eindeloze stroom van (goddelijke) energie. Wij dragen vele generatie voorouders in ons met ons mee en geven onze energie ook weer aan het vele leven dat nog zal volgen. Het verwijlen in de ultieme dimensie, en het besef dat wij een schakel mogen zijn in die levensketting kan ons bevrijden van hechting aan de “vorm” van ons lichaam en de angst voor doodgaan. Dit besef speelt ook door bij onze reactie op de gevolgen van de klimaatcrisis. Het kan troost bieden te beseffen, dat leven op aarde zeker nog meer dan 4 miljard jaar mogelijk zal zijn. (Daarna wordt het te warm voor leven, omdat de intensiteit van de zon te sterk wordt). Thay geeft aan dat onze beschaving vergankelijk is en eens ten einde zal komen. Als we de klimaatcrisis van nu in de komende tijd voldoende onder controle kunnen houden duurt het vast nog even. Maar als het gebeurt dan kan het troost bieden dat vele beschavingen en nieuwe levensvormen volop de tijd hebben om zich te ontwikkelen en deze zullen ook onze energie en die van onze voorouders en ons nageslacht met zich meedragen.
3. Doelloosheid
Thay heeft het vaak gehad over verlangens die ons gevangen houden en doelloosheid slaat op de bevrijding die het loslaten van die verlangens kan geven. Wij hebben de neiging om geluk buiten ons zelf te zoeken in consumptie en het najagen van status. Werkelijk geluk en innerlijke rust zegt Thay is alleen in onszelf te vinden. “There is no way to happiness, happiness is the way!”.
Dit heeft een directe link met de klimaatcrisis. Onze (over-)consumptie heeft grote schadelijke gevolgen voor de aarde, uitputting van grondstoffen en vervuiling van het lucht, water en aarde, terwijl het ons tegelijk niet gelukkiger maakt. We zoeken vaak ons toevlucht in overmatige consumptie vanuit de illusie dat we innerlijke spanningen en ongemak daarmee kunnen bedwelmen, daarbij gestimuleerd door bedrijven van met name luxe artikelen, die daar in hun reclamecampagnes listig op inspelen. Thay nodigde ons uit in plaats van meer te consumeren naar binnen te gaan, de innerlijke onrust te doorvoelen en diepgaand naar de oorsprong te kijken. Dat is een belangrijke stap naar het accepteren en zelfs transformeren van die onrust of pijn en zo in contact te komen met het bevrijdende gevoel van innerlijke vrede. Dit maakt het gemakkelijker te leven in de eenvoud, die zo hard nodig zal zijn om de klimaatcrisis het hoofd te bieden.
Een belangrijk element van de lessen van Thay is het niet discrimineren. Ook dat is van belang bij de “strijd” voor een leefbaarder aarde. Ontkenners van de klimaatcrisis zijn niet onze vijanden. Volgens Thay’s principe van interzijn zijn we nauw met elkaar verbonden. We zijn het alleen oneens en we kunnen ten hoogste proberen ze op andere gedachten te brengen.
In 2013 verscheen het boek “Love letter to the Earth” van Thich Nhat Hanh, met daarin 10 brieven van Thay geschreven aan de Aarde. Hieronder volgt de vertaling van één van deze brieven:
Geliefde Moeder van alle wezens Lieve Moeder Aarde,
Ik buig mijn hoofd voor jou terwijl ik diep kijk en zie dat je in mij aanwezig bent en dat ik een deel van jou ben. Ik werd uit jou geboren. Jij bent altijd aanwezig en biedt me alles wat ik nodig heb voor mijn voeding en groei. Mijn moeder, mijn vader en al mijn voorouders zijn ook jouw kinderen. We ademen jouw frisse lucht. We drinken jouw frisse water. We eten jouw voedzame eten. Jouw kruiden genezen ons als we ziek zijn. Je bent de moeder van alle wezens. Ik spreek je aan met de mensennaam Moeder terwijl ik weet dat jouw moedernatuur omvangrijker en ouder is dan de mensheid. Wij zijn maar één nog jonge soort van jouw vele kinderen. Alle andere miljoenen soorten die nu leven - of geleefd hebben – op Aarde zijn ook jouw kinderen. Je bent geen persoon, maar ik weet dat je zeker niet minder bent dan een persoon. Je bent een levend en ademend wezen in de vorm van een planeet. Elke soort heeft zijn eigen taal, maar jij als onze Moeder kunt ons allemaal verstaan. Daarom kun je mij vandaag ook horen als ik mijn hart voor je open en mijn gebed tot je richt. Lieve Moeder, daar waar aarde is, water, steen of lucht, daar ben jij, voed je mij en geef je me leven. Je bent aanwezig in iedere cel van mijn lichaam. Mijn fysieke lichaam is jouw fysieke lichaam. En zoals de zon en sterren in jou aanwezig zijn, zijn ze aanwezig in mij. Jij bent niet buiten mij en ik ben niet buiten jou. Je bent meer dan alleen maar mijn omgeving. Je bent niets minder dan mijzelf. Ik beloof dat ik het bewustzijn levend zal houden dat jij altijd in mij bent en ik altijd in jou. Ik beloof me bewust te zijn dat jouw gezondheid en welzijn mijn eigen gezondheid en welzijn zijn. Ik weet dat ik dit bewustzijn levend moet houden in mijzelf om voor ons beiden vreedzaam, gelukkig, gezond en sterk te zijn. Soms vergeet ik dat. Verloren in de verwarring en zorgen van het dagelijks leven vergeet ik dat mijn lichaam jouw lichaam is en soms vergeet ik zelfs helemaal dat ik een lichaam heb. Als ik onbewust ben van de aanwezigheid van mijn eigen lichaam en de prachtige planeet om me heen en binnen in me, ben ik niet in staat het kostbare geschenk van het leven dat je me gaf te koesteren en te vieren. Lieve Moeder, mijn diepste wens is te ontwaken voor het wonder van het leven. Ik beloof mezelf te oefenen aanwezig te zijn in ieder moment voor mezelf, mijn leven en voor jou. Ik weet dat mijn waarlijke aanwezigheid het beste geschenk is dat ik jou, degene die ik liefheb, kan aanbieden.
Voor wie meer wil lezen over Thay’s liefde voor de aarde en wat wij kunnen doen, is onlangs het boek “Met zen de planeet redden” verschenen, uitgegeven door ten Have, EAN 9789025910594. Het boek bevat teksten van Thich Nhat Hanh van commentaar voor deze tijd voorzien door Sr.True Dedication, een non uit Plum Village, die vroeger als journalist in Engeland werkte bij de BBC.
