Raar verhaal
Wat een ongerijmde geschiedenis die Lucas ons hier (Lucas 16, 1-9) voorschotelt als woorden van de Heer. Ik snap de uitleggers wel die zeggen dat de tekst niet kan kloppen. Hoe kan de heer nu zijn onrechtvaardige rentmeester prijzen om zijn slimheid? Het zou zo moeten zijn: “En de heer vervloekte de rentmeester omdat deze hem een loer had gedraaid!”
Of misschien zou je een vraagteken moeten plaatsen: “Zal de heer de rentmeester prijzen omdat hij slim heeft gehandeld?” En die vraag is natuurlijk retorisch. Nee, zeker niet. Hij zal hem nog harder veroordelen. Dit hele verhaal schreeuwt onrecht. En dat is toch niet wat God wil?
Meer vragen dan antwoorden
Dit verhaal roept meer vragen op dan dat het antwoorden geeft, schrijft Lieke Weima in de brochure voor de Vredesweek. En ik beaam dat van harte. Uiteraard ben ik daar als dominee blij mee. Stel je voor dat Bijbelverhalen klip en klaar eenduidige uitgelegd zouden kunnen worden. Dan had ik geen werk meer. En voor lichamelijke arbeid ben ik niet sterk genoeg en ik zou me schamen om te moeten bedelen. Dus verkoop ik elke week een nieuwe preek met een open einde.
Meer vragen dan antwoorden. Ik vind dat wel mooi. Omdat vragen ons wakker houden. Omdat vragen ons prikkelen om zelf na te blijven denken. Om creatief te zijn en slim. Net zoals die rentmeester dat was. Want bij alle vragen en opgetrokken wenkbrauwen die deze gelijkenis oproept, is dat natuurlijk de les die ons wordt voorgehouden. Wees creatief en slim, juist ook als kinderen van het licht.
Handel voor vrede
We dachten slim te zijn door handel te drijven. Na de Tweede Wereldoorlog was economie de beste verdediging. Want handel levert geld en goed op en handelen gaat het beste als er vrede heerst. Oorlog ontwricht de economie. Dat maken we nu weer mee. De oorlog van kogels en granaten is ver weg. Maar we worden dagelijks gebombardeerd met stijgende prijzen.
Handel is goed voor de vrede. Dachten we. Dus laten we ons economisch verbinden met Rusland. We dachten dat dat slim was. Het pakt nu heel anders uit. We leggen Rusland economische sancties op. En Rusland draait de gaskraan dicht. En onze overheid probeert met miljarden aan compensatie en koopkrachtreparatie iedereen te vriend te houden. Maar dat lukt maar matig. Het vertrouwen in de overheid zakt steeds dieper weg. Strooien met geld is kennelijk niet het antwoord.
Valse mammon
Dat wisten wij als gelovigen natuurlijk allang. Want wij lezen in de Bijbel over de onrechtvaardige mammon. Geld is vies volgens het evangelie.
Dat is op zich wel apart. Want het Aramese woord mammon komt van dezelfde werkwoordstam als het woord ‘amen’. En dat staat voor instemming, voor vertrouwen. Mammon betekent oorspronkelijk ook zoveel als vertrouwen. En het staat voor bezit, voor geld. Bezit geeft vertrouwen. Je weet wat je hebt. Maar bezit is aan inflatie onderhevig. En dat ondermijnt het vertrouwen. Bezit maakt ook hebberig. En dat voedt wantrouwen. En zorgt voor onvrede. Zo heeft in de Bijbelverhalen de mammon een vieze smaak gekregen.
Je kunt niet twee heren dienen: God en de Mammon, zo staat het zwart op wit geschreven. Een paar verzen verder slechts dan het verhaal van vandaag. Dat lijkt toch ondubbelzinnig helder.
Maar waarom vertelt Lucas dan die vreemde gelijkenis over de onrechtvaardige rentmeester en zegt Jezus aan het einde van dat verhaal dat je vrienden moet maken met de vals mammon?
Op wereldschaal
Stel dat we als boodschap uit dat verhaal halen dat we slim en creatief met geld moeten om gaan. Hoe doen we dat dan als kinderen van het licht? Toch zeker niet zo frauduleus zoals die rentmeester? Want wij zijn toch zeker niet zoals die rentmeester die het bezit van zijn heer verkwistte?
Nee? Weten we dat zeker? Zou je niet kunnen zeggen dat wij, de huidige generatie, de aarde die van de HEER is, behoorlijk aan het verkwisten en verkwanselen zijn? Met alle problemen van dien. Alle onvrede die dat met zich meebrengt? En conflicten en oorlogen die het gevolg zijn? Ik las deze week dat Syriërs die gevlucht zijn voor de oorlog, in feite ook klimaatvluchtelingen zijn. Want de droogte daar werkte ontwrichtend in de samenleving. En die spanningen zijn op een gruwelijke manier ontspoort.
Weten wij wel zo zeker dat wij niet net zoals die rentmeester door de HEER op het matje geroepen worden omdat wij de boel verkwist hebben? Ik weet het nog zo net niet.
Op zijn kop
En zouden we dan misschien net zo creatief moeten gaan handelen als die rentmeester? En het economische systeem op zijn kop zetten? Schulden kwijtschelden en stoppen met de roofbouw van de aarde? En in plaats daarvan zorgen voor vriendschappelijk krediet bij mens en natuur?
Maar dat zijn wel hele grote vragen dominee! Daar hebben wij als eenvoudige gelovigen toch geen antwoorden op. Wij hebben daarvoor toch helemaal geen macht?
Dat is de vraag. Want we zijn allemaal consumenten. En elke dag maak je keuzes. En ik geloof dat die ertoe doen. Net zo goed als ik ervaar dat ik daarin tekortschiet en nog te vaak een verkeerde keuze maak. Kennelijk ben ik nog niet creatief en slim genoeg.
Makkelijker kunnen we het niet maken
Wie de Bijbel een beetje kent die weet dat er één rigoureus middel is om het vieze geld wit te wassen. En dat is door het weg te geven. De uitweg die Jezus aan een rijke man aanreikt, is de makkelijkste oplossing: “Verkoop alles wat je hebt en geef het aan de armen.” Dan ben je er voor altijd vanaf.
Ik zie mezelf dat echter niet zo snel doen. Is dat erg? Nee, op zich niet. Maar het betekent wel dat ik creatiever en slimmer met mijn vieze geld om moet gaan dan ik nu doe.
Hoe je dat doet? Dat is een goede vraag. En ik heb er niet één eenduidig en afdoende antwoord op. Het blijft een kwestie van proberen en leren. Het begint er mee dat we de huidige crises onder ogen durven te komen. En met lef te handelen. Wat zou er gebeuren als wij als volgelingen van Jezus net zo uitgekookt zouden handelen om de rechtvaardigheid van het koninkrijk van God na te jagen, als we dat doen in het regelen van onze eigen zaakjes?
Maak vrienden met de onrechtvaardige mammon is het gekke advies van Jezus. Begint vrede niet met vriendschap? En brengt vriendschap niet vrede?
Maar vrede kan je toch niet kopen? Nee, de huidige oorlog in Oekraïne maakt dat heel duidelijk. Vrede laat zich niet calculeren. Net zomin als vriendschap.
Vriendschap vraagt om de inzet van ander kapitaal. Van vertrouwen dat je geeft aan de ander en dat de ander jou schenkt. Jezus heeft dat laten zien door trouw te zijn tot het einde. En opdat zijn dood niet tevergeefs is, mogen wij opstaan. Elke generatie opnieuw. Elke dag opnieuw. Opstaan om vriendschap en vrede te delen. Tegen de bierkaai in.
Gerrit van Dijk, dominee wijkgemeente Catharijne, Driebergen
25 september 2022
Oecumenische vredesviering Driebergen