Hoe nu verder met ons? Het lied , Mens op aarde, loopt uit op deze indringende vraag. Maar die vraag kwam ook in alle scherpte op me af toen ik Broze Aarde las en herlas. Zeker de fragmenten over de dag des oordeels of wrake laten weinig ruimte voor verandering. In alle toonaarden gaat het over schuld, onze schuld. Die zwaarte doet me sterk denken aan Knielen op een bed violen en de gereformeerde wereld van de zwarte kousen. Het eindigt ook met een wanhopige bede: spaar ons. Het contrast met de beloftevolle tekst uit Micha kan bijna niet groter zijn.
Mogelijkheden tot veranderen zoeken
Toen ik in 1983 bij Oikos ging werken, was ik getroffen door een uitspraak van de voorzitter van ons bestuur, de ethicus Wessel Verdonk. Hij omschreef ons werk als: het onderzoeken van de werkelijkheid op de mogelijkheden om haar te veranderen, te humaniseren. Die uitspraak is me altijd bijgebleven. De mogelijkheden tot veranderen, dienen we in die weerbarstige werkelijkheid te zoeken. Zeker het eerste decennium heb ik me intensief beziggehouden met wat we ‘het schandaal van de honger’ noemden. De veronderstelling was dat de aarde voldoende voedsel voort bracht om ieder mens fatsoenlijk te eten te geven. Politieke en economische machtsverhoudingen op lokaal, nationaal en mondiaal niveau verhinderden de voedselzekerheid. Naarmate we die voedselsystemen en de machtsverhoudingen beter in kaart brachten, ontdekten we ook hoe weinig speelruimte mensen van goede wil hadden om het systeem te veranderen. Kennis vermeerdert smart, om maar een Bijbelse wijsheid aan te halen. Later deed ik diezelfde ervaring op rond het thema van de klimaatverstoring. Die klimaatverstoring is onlosmakelijk verbonden met zowel harde economische belangen als met technologie, cultuur en vooruitgangsgeloof. Bovendien is ook hier de afstand tussen maatregelen en effecten groot, zowel ruimtelijk als in de tijd. Ik bedoel daarmee dat oorzaken en gevolgen zich uitstrekken over heel de aarde en over tientallen decennia.
Het staat ook buiten kijf dat de huidige klimaatverstoring het onbedoelde gevolg is van menselijk handelen. Het is dan verleidelijk om te spreken van collectieve menselijke schuld. Het klimaatsysteem straft de mensheid dan als het ware met droogte, wateroverlast, hitte, bosbranden en misoogsten. Het is ook verleidelijk om de woede te richten op het fossiele industriële complex of de daarmee verbonden luchtvaartsector. Maar dan zullen we zelf rechter en beul moeten worden. Bovendien, zo onschuldig zijn we zelf nu ook weer niet. U misschien wel, maar ik niet.
Sociale ethiek
Oikos stond in de traditie van de sociale ethiek van oecumene en catholica. Menselijke waardigheid, het gemeenschappelijke goede, gerechtigheid, vrede en integriteit van de schepping zijn richtinggevend voor het denken en het handelen. Deze sociale ethiek benadrukt soms de profetie, dus enerzijds de fundamentele kritiek op de economische machten en het dominante denken en anderzijds het hartstochtelijke verlangen naar gerechtigheid, vrede en heelheid. Amos, Micha en Jesaja zijn daarbij de leidslieden. Die sociale ethiek kan ook leiden tot een compromisloze solidariteit met de slaaf-gemaakten en de andere gemarginaliseerde mensen. Het gaat daarbij om hun bevrijding en hun heil. De Nederlandse kerken sloten in de jaren negentig van de vorige eeuw een klimaatverbond met de kerken uit de Pacific, want deze mensen dreigden hun eilanden te verliezen aan de stijgende zeespiegel.
Zonder deze beide scholen uit de sociale ethiek te verwerpen (in tegendeel zelfs), koos Oikos voor een verwante benadering. Onderken en erken dat je zelf deel uitmaakt van het systeem dat klimaatverstoring veroorzaakt: als consument, reiziger, spaarder, belegger en burger (kiezer). Die erkenning zou je zelfs kunnen beschouwen als een publieke schuldbelijdenis tegenover mensen die nu al de dupe worden van klimaatverstoring, tegenover andere levende wezens (natuur), tegenover toekomstige generaties, je kinderen en kleinkinderen en tegenover de Schepper. Na die openbare schulpbelijdenis lukt het misschien ook wel om ontspannen te zoeken naar de mogelijkheden tot anders denken en anders handelen. Die bekering kan betrekking hebben op je eigen gedrag als consument, natuurliefhebber, reiziger of kiezer. Die bekering kan ook opgeschaald worden door deelname aan sociale of politieke bewegingen. Maar ontdoe je van de romantiek dat jij, je kerk of je politieke partij de wereld op stel en sprong moeten redden. Afgezien van alle frustraties als gevolg van het onvermijdelijke falen, kan dat ook leiden tot geweld en terreur.
Gods Koninkrijk is al onder ons
Een christelijke gemeenschap zal soms overgaan tot acties, maar is als zodanig geen actiegroep met doelen, strategieën en resultaten. We leven van gedenken en verwachten. Het gedenken heeft primair betrekking op het leven, het lijden, de dood en de opstanding van Jezus. Daarnaast beschikken we over een schat aan Bijbelse verhalen en levensverhalen van mensen. Het verwachten heeft van doen met het komende koninkrijk van God zoals dat geschetst is in Bijbelse verhalen en tot uitdrukking kan komen in ons eigen verlangen naar gerechtigheid, vrede en heelheid. De laatste jaren ben ik steeds meer bepaald bij het woord dat dit Koninkrijk al onder ons is. De kunst is om die tekenen te horen en te zien. Het Koninkrijk van God is geen sociale of technische utopie die we ontwerpen en verwerkelijken. Dat gaat bijna altijd fout, zoals Hans Achterhuis mij geleerd heeft.
Woorden doen er toe. Het maakt uit hoe we over de wereld, de mensen, de natuur, kwesties als klimaatverstoring en over onszelf spreken. Het maakt uit hoe en met wie we spreken over onze schuld, onze schaamte, onze levensverhalen en de tekenen van hoop spreken. Pleisterplaatsen om op adem te komen, om verhalen te vertellen en te beluisteren, te zingen en te delen zijn misschien wel belangrijker dan ooit. Voor de goede verstaander heeft een klassieke protestantse gemeente of een katholieke parochie al deze elementen in zich. Persoonlijk kan ik weken teren op een kyriëgebed in combinatie met de lofzang. Bijna in één adem leggen we dan de ellende van de wereld voor het aangezicht van God en bezingen we de lof op de schepping en de Schepper.
Een volk op weg gezet om vrede tegemoet te gaan
de toekomst die is aangezegd moet doorverteld, verstaan, gedaan.
Zijn wij dat volk, gewekt om op te staan?
Wij gaan
(Servaas Bellemakers)
Groene overweging door David Renkema, 18 april 2021, Haagse Dominicus t.g.v. de dag van de Aarde.
Lezingen: Fragmenten uit Broze Aarde, dies irae (dag des oordeels), Micha 4: 1-5