De geschiedenis van Kerk en Milieu

 

Inhoud:

• • Voorwoord
  • Periode 1986 - 2000
  • Periode 2001 - 2010
  • Periode 2011 – 2021
  • Terugblik
  • Bijlagen

x

~ ~ ~

Voorwoord

‘Ongekende Jaren’ is een prachtig initiatief van enkele gepensioneerde beroepskrachten in kerkelijke en oecumenische functies, die bezorgd zijn dat veel belangrijke ontwikkelingen en gebeurtenissen uit de kerkgeschiedenis van ruwweg de tweede helft van de vorige eeuw snel uit het collectieve  geheugen zullen verdwijnen. Terwijl niet alleen zij maar een hele generatie kerkleden en geëngageerde gelovigen van diverse pluimage enthousiaste herinneringen bewaren aan talloze werkdagen, vormingsweekenden, cursussen, gespreks- en discussieavonden én aan concrete campagnes, acties en demonstraties die hun geloof in een leefbare aarde en een vitale oecumene inspireerden. Veel van dergelijke activiteiten werden georganiseerd door kerkelijke en interkerkelijke organisaties en beleidsafdelingen van de grote en kleine kerken  die toen in het centrum van de aandacht stonden maar inmiddels niet meer of in graatmagere restvorm bestaan.

Zo dreigt niet alleen meer of minder nostalgisch geheugenverlies maar verdwijnt ook veel kapitaal op het gebied van geëngageerd geloven, van leerprocessen voor kerk zijn in een veranderende wereld, van bevrijdingstheologie en inclusief denken, in bredere zin en in de vorm van heel concrete initiatieven van gedrag en levensstijl.

Met ‘Ongekende Jaren’ probeert een groep van mensen die betrokken waren bij veel van die recente kerkgeschiedenis bijna vergeten herinneringen terug te vinden en vast te leggen, voor zichzelf en voor komende generaties. Om misverstanden en verkeerde voorstellingen tegen te gaan en te voorkomen.

Zelf was ik tijdens een groot deel van mijn werkzaamheid in de dienstenorganisaties van de Nederlandse Hervormde Kerk en het Landelijk Dienstencentrum van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) beroepsmatig betrokken bij het werk van ‘Kerk en Milieu’, een interkerkelijk initiatief uit de late jaren tachtig, in het kielzog van de groeiende milieubeweging, de actie ‘Nieuwe Levensstijl' (⊗1)noot 1De gelijknamige werkgroep onder auspiciën van de Raad van Kerken bestond tussen 1975 en 1981., de ‘Brede Maatschappelijke Discussie Energiebeleid’ (die vooral over kernenergie zou gaan) en weldra ook op de golven van het eveneens bijna vergeten ‘Conciliair Proces’’. Van dichtbij maakte ik mee hoe het werk in overdrachtelijke zin door alle jaargetijden heen ging.

Als organisatorisch onderdeel van de Raad van Kerken is Kerk en Milieu met zijn geschiedenis in de archieven van de Raad opgenomen. Om die geschiedenis nog eens op een rij te zetten heb ik daarom in december 2020 enkele dagen doorgebracht in de dependance van het Nationaal Archief in Emmen (waar het archief van de Raad t/m 1999 is ondergebracht) en, na de lockdown van begin 2021, in mei van dat jaar op het kantoor van de Raad in Amersfoort. Uit het doornemen van enkele tientallen archiefdozen is het overzicht ontstaan dat hierna volgt. Wetenschappelijke pretenties heeft het niet; mijn selectie is ongetwijfeld subjectief gekleurd. Maar ik hoop ook met dit bescheiden overzicht te kunnen bijdragen aan het opnieuw aan het licht brengen van een stukje recente kerkgeschiedenis. Naar ik mag vermoeden ter inspiratie, lering, verdriet en vermaak.

Mijn dank gaat uit naar de medewerkers van het Nationaal Archief in Emmen, die mij wegwijs maakten, koffie schonken en royaal kopieën maakten. Naar Beppie van Laar die mij in Amersfoort eveneens van dozen, koffie en kopieerfaciliteit voorzag. En naar enkele hoofdrolspelers uit de geschiedenis van Kerk en Milieu: Daan van Heere, Christiaan Hogenhuis, Jaap van der Sar, Tini Brugge, Nellie Smeenk-Enserink,  Hans Schravesande en Marjolein Tiemens-Hulscher, die met welkome aanvullingen, correcties, anekdotes en commentaren in hoge mate aan de uiteindelijke tekst hebben bijgedragen.

Arnhem, november 2021
Kees Tinga,

~ ~ ~

Overzicht van jaar tot jaar

(Bron: Archief Raad van Kerken in Nederland, aanwezig in dependance Emmen van het Utrechts Archief; nrs 1576 t/m 1754)

1986

Eerste van twee conferenties (doel: opstelling Manifest)

Aan de basis ligt een Duitse brochure: Manifest zur Versöhnung mit der Natur; die Pflicht der Kirchen in der Umweltkrise (auteurs: Altner, Liedke, Meyer-Abrich, Müller, Simonis), vertaald bij de Raad voor de zaken van Overheid en Samenleving (ROS) op het Synodebureau van de Nederlandse Hervormde Kerk in Leidschendam.

Initiatiefnemers voor de eerste conferentie (op 29 t/m 31 augustus in het conferentiecentrum Kerk en Wereld) zijn: de Vereniging Goed Rentmeesterschap (een al enkele jaren bestaande kerkelijke groep), de Sectie Sociale Vragen van de Raad van Kerken en het Hervormd Werkverband Maatschappelijke Activering (HeWeMa). Er zijn 27 deelnemers.

1987

Tweede conferentie op Kerk en Wereld (24 en 25 april). Twintig deelnemers. Op 23 augustus volgt de officiële start van de werkgroep.

Eerste leden: Tini Brugge (Franciscaanse Samenwerking), Irene Dankelman (Idem), Daan van Heere (ROS/NHK), Hans Lourens (Hervormde Jeugdraad), Kees Nieuwerth (Quakers), Ed Nijenhuis (NHK, geëngageerd fysicus, lid van Atomium), Jaap van der Sar (MA werk), Aart Schuring (Gereformeerde raad voor Samenlevings Aangelegenheden, GSA) en Marten Wiersma (Ver. Goed Rentmeesterschap).

In dit jaar verschijnt onder redactie van Tini Brugge het boek Als de Schepping zucht (uitgegeven door Kok en Pelckmans) met daarin o.a. theologische bijdragen over de relatie mens, milieu en spiritualiteit.

1988

Jaap van der Sar schrijft achtergrondstuk; concept Appèl wordt besproken in de Sectie Sociale Vragen van de Raad van Kerken.

Voorlopige doelstelling wordt geformuleerd evenals zeven strategische aandachtspunten. (⊗2)noot 2De voorlopige doelstelling luidt:
Stimuleren en bevorderen van bezinnings- en bewustzijnsprocessen rond milieuvraagstukken in kerken, op centraal en lokaal niveau.
.
De strategische aandachtspunten luiden als volgt:
• Bevordering van de betrokkenheid van christenen, in het bijzonder kerkmensen, op de milieuproblematiek.
• Vervullen van een platformfunctie voor organisaties die op landelijk niveau werkzaam zijn op het gebied van kerk- spiritualiteit – milieu.
• Samenwerken met bondgenoten.
• Contacten/activiteiten met maatschappelijke organisaties.
• Achtergrondstudie en materiaalontwikkeling (algemeen materiaal is er al; liturgische en theologisch ontbreekt veelal).
• Publiciteit en PR.
• Aanstelling van een projectmedewerker (m/v) voor drie jaar (parttime).

Ondertussen begint in de kerken wereldwijd het zogeheten Conciliair Proces voor Gerechtigheid, Vrede en Heelheid van de Schepping. De stuurgroep Conciliair Proces van de Raad van Kerken publiceert  een ‘geloofsbrief’ met de titel Een verbond voor het leven. Het Conciliair Proces is al snel een grote stimulans voor een paar honderd lokale groepen om de thema’s uit te werken. Natuur en milieu krijgen daarin een hoofdrol: Kerk en Milieu vaart er wel bij. De brochure ‘Over Kerk en Milieu’ wordt ruim verspreid (totale oplage 5000 exemplaren)

Afstemming op andere actiegroepen is van belang. Er wordt werk gemaakt van de voorbereiding van een ‘Milieudag’ i.s.m. Kerk & Wereld en het Multidisciplinair Centrum voor Kerk en Samenleving (MCKS).

1989

De Milieudag vindt plaats, met 550 deelnemers. Mark van Kuilenburg maakt concept voor een eerste Nieuwsbrief. Er is contact met VROM over subsidie.

Nellie Smeenk-Enserink neemt namens de Vereniging Goed Rentmeesterschap de plaats in van Arnold Schut, die even daarvoor Marten Wiersma verving.

De aandacht voor het Schepping gedeelte in het Conciliair Proces leidt tot een stroom van publicaties:

• De Hervormde Synode bespreekt het rapport De gaarde een woestijn? (in opdracht van de Raad voor de zaken van Overheid en Samenleving; auteur: Janna van der Poll-Stapert; in 1990 in druk verschenen bij Boekencentrum).
• De Nederlandse Bisschoppen Conferentie publiceert de brief Bondgenoten in Gods Schepping.
• Henk Deinum uit Delfzijl biedt de werkgroep Kerk en Milieu ideeën aan voor praktisch milieubeleid in kerkgebouwen.
• Onder auspiciën van het Hervormde Maatschappelijk Activeringswerk en geredigeerd door Bert van Schaik wordt een viertal brochures gepubliceerd. (⊗3)noot 3Armoede en ontwikkelingslanden.
  Auteur: P. van der Veer (OSACI) m.m.v. I. Dankelman, G. de Gans, J. 't Gilde, D.B. van Heere, D.L. Renkema, J. van der Sar, H. Schravesande en G. Witte - Rang.
  Begaanbare wegen.
  Auteur: J. van der Sar. Informatie is geleverd door C.T. Hogenhuis (MCKS). Verder werkten mee M. Buitenkamp, J. Wieringa, W.J. Grondelle en W. Verkuijlen.
  Energie: de toekomst onder ogen zien.
  Auteur: D.B. van Heere m.m.v. G. Dinkelman, L. Olthof, S. Schöne en H. van Teijlingen.
  Heelheid van de Schepping.
  Auteurs: I. Dankelman, P. Dijkstra, W. Hoogendijk, G. Jutten en A. Schut m.m.v. P. Leenhouwers, G. van Nieuwkoop, N.G. van der Perk en L. Schuurman.
  Voedsel en landbouw.
  Auteurs K. Nieuwerth en J. van der Sar.

Ook op de eerste Oecumenische Kerkendag in Utrecht blijkt: ‘het milieu leeft in de kerken’.

Leden van de werkgroep nemen deel aan de eerste Europese Oecumenische Kerkenconferentie in Bazel (Zwitserland), die eveneens in het teken staat van het Conciliair Proces. De Patriarch van Constantinopel Dimitrios I stelt voor om voortaan in alle kerken 1 september als dag voor de bescherming van de natuurlijke omgeving te gaan vieren (een suggestie die in volgende jaren in verschillende vormen zal terug komen).

1990

Werkdag ‘Heelheid van de Schepping’, in Den Bosch, met opening door bisschop Ernst van Breda.

Rvk secretaris Wim van der Zee vraagt K&M om een concreet actieplan. Jaap van der Sar redigeert nieuwe Manifest tekst (⊗4)noot 4Uit de opening van het Manifest:
‘Het is laat. Er is al veel verloren gegaan in natuur en milieu. Het is echter nog niet te laat om te veranderen. In de lijn van hetgeen in het kader van het Conciliair Proces in Europees en mondiaal verband is gezegd, doet de werkgroep Kerk en Milieu van de Raad van Kerken de volgende oproep: Halveer de uitstoot van kooldioxide, het autoverkeer, de produktie van afval in de komende 15 jaar. Een dergelijke halvering zal niet van de ene op de andere dag kunnen plaatsvinden. Het vereist een langdurige en doelgerichte activiteit van individuen, van maatschappelijke organisaties en daarmee ook van de verschillende overheden.’ (…). De  ‘Halveer’ (het autoverkeer, de CO₂-uitstoot) actie gaat van start. Jaren later, in 1997, zal de oproep op het ministerie van VROM aan minister Margreeth de Boer worden aangeboden.

Onder redactie van Evert van der Poll verschijnt de eerste Nieuwsbrief (adressenbestand loopt snel op naar 2700). Ook verschijnen zes brochures die facetten van de Halveerverklaring illustreren en ondersteunen.

Eerste training van kerkelijke milieuvoorlichters vindt plaats, verzorgd m.m.v. de Vereniging Milieudefensie (Gery van Nieuwkoop).

1991

Daan van Heere maakt uitgebreid verslag voor de Raad van Kerken. In de werkgroep is discussie over deelname van de werkgroep Kerk en Dier. Bezinning dag op Stoutenburg (een Franciscaans milieuproject waaraan een communiteit is verbonden die de zorg voor de Schepping in praktijk brengt). Overleg met Platform Rio ’92 (Hans Schravesande). Mark van Kuilenburg volgt Evert van der Poll op als eindredacteur van de Nieuwsbrief, die in de volgende jaren meestal als kwartaalblad zal worden uitgegeven.  Een nieuwe werkdag trekt ‘slechts’ 300 bezoekers (o.a. vanwege concurrentie door internationale conferentie ‘Van God is de aarde’ op Stoutenburg).

Tijdens een  vergadering klinkt irritatie over een artikel  van Jaap de Berg, die in Trouw van 28 december vraagtekens plaatst bij ‘kerkelijke activisten’ (⊗5)noot 5Dankzij Delpher (web archief van kranten) kon de tekst van het gewraakte artikel worden terug gevonden. Omdat deze illustratief is voor de kerkelijke verdeeldheid (of zelfs polarisatie) rond maatschappelijke betrokkenheid en actie vanuit kerken, plaatsen we de tekst in zijn geheel als bijlage..

1992

Overleg met de Raad van Kerken over financiën. Voor het programma ‘Kerken en broeikascampagne’ van de projectgroep wordt bij VROM aangeklopt.

Dankzij deze subsidie wordt naast Mark van Kuilenburg (die vervangende dienstplicht verricht bij de ROS) een tweede medewerker aangetrokken, in de persoon van Jacqueline Vegt.

1993

Er verschijnt een nieuw ambitieus werkplan en de folder ‘Heelheid van de Schepping’

De werkgroep telt inmiddels 14 leden, 14 corresponderende leden en er zijn 9 subgroepen. Onder de namen die van Anne van den Berg,  Jan Boersema (milieukundige/theoloog),  Martien de Jonge (werkte ook enige tijd als vrijwilliger voor de werkgroep), Sonja Rinsma (Generale Diakonale Raad), Marry Stegeman (Landelijk Missionair Collectief) en Huub Timmermans (Katholiek MA werk).

Werkdag ‘Tegen de stroom of met de stroom mee?’ trekt 50 deelnemers.

1994

Regionale werkdagen in Den Bosch en Zwolle.

De begroting voor 1994 is bescheiden: fl 39.800.- Voor de komende drie jaren wordt VROM benaderd voor een subsidie van fl. 371.850.-

1995

Een iconische poster van Len Munnik verschijnt in grote oplage - en op veel kerkelijke prikborden.

Peter Hofland wordt aangetrokken voor gerichte jeugdactiviteiten.

1996

De tweede Europese Kerkenconferentie in Graz (Oostenrijk) werpt schaduwen vooruit.

Bij het MCKS verschijnt Om kwaliteit van duurzaamheid (auteur: Christiaan Hogenhuis). De Raad van Kerken publiceert als nr. 10 in de reeks Oecumenische Bezinning Broeien of Bloeien; het versterkte broeikaseffect en de rol van de kerken inzake gerechtigheid en vrede voor heel de Schepping.

Behalve van VROM krijgt K&M nu ook subsidie van de NCDO.

1997

Voor het jeugdwerk komt ook Marianne Hoek van Dijke in dienst.

Pauline Ebing schrijft brochure Milieuzorg in kerkgebouwen (gebaseerd op uitgave van Consulentschap Natuur- en Milieueducatie Zuid-Holland).

Tini Brugge schrijft, samen met medewerkers van Kerk en Milieu en van het Dienstencentrum van de Franciscaanse Samenwerking, de brochure Bondgenoot in Gods Schepping. Er is een tentoonstelling met acht drieluiken aan verbonden, die in veel plaatselijke kerken wordt aangevraagd.

Veel aandacht voor de tweede Europese Oecumenische Kerkenconferentie in  Graz en voor de ‘Agenda 21’ (nationale activiteiten in het programma van de VN voor duurzame ontwikkeling).

Er zijn nog tussen de 70 en 80 lokale K&M groepen in het land.

Op de Oecumenische Kerkendag in Kampen zal de uitslag bekend gemaakt worden van een jongerenprijsvraag. ‘Zou het daarnaast niet logisch zijn dat op die werkdag K&M ook een eigen programma had?‘, vraagt de projectgroep.

1998

In Genève wordt ENEC (later ECEN, European Christian Environmental Network) opgericht. Marijke van Duin is namens de Nederlandse kerken aanwezig en zal K&M en/of de Raad van Kerken ook daarna nog dikwijls bij internationale bijeenkomsten vertegenwoordigen.

De Katholieke Raad voor Kerk en Samenleving houdt een symposium met de titel: ‘De moed om maat te houden’ Weekblad De Bazuin besteedt aandacht aan het tienjarig jubileum van K&M.

Kerk en Milieu doet mee aan de manifestatie ‘En dan nu echte welvaart!’ (organisatie: Nederlandse Commissie voor Duurzame Ontwikkeling, NCDO) en sluit aan bij de slogan van het ministerie van VROM (Verkeer, Ruimtelijke Ordening en Milieu): ‘een goed milieu begint bij jezelf’.

Het aantal abonnees van het kwartaalblad is van 4500 naar 3500 gedaald; dat geeft een financieringsprobleem. En het past in zorgen over structurele financiering op langere termijn.

De werkgroep verhuist mee van de ROS in het kantoor van de Hervormde Kerk in Leidschendam naar de afdeling Dienst in de Samenleving in het Landelijk Dienstencentrum van de SoW kerken in Utrecht.

1999

Naar een idee van de Oecumenische Patriarch Bartholomeus verschijnt een notitie over het voorstel voor een ‘Dankdag voor de Schepping’.

Publicatie van de brochure Naar een Groene Kerk en van vier liturgiefolders voor kerkelijke feestdagen.

De Stichting Aardewerk (christelijke stichting voor goed rentmeesterschap) presenteert zich. In kleine evangelische en reformatorische kerken komt een groene beweging op gang (o.a. actiegroep ‘Time to Turn’) die leidt tot het ontstaan van het Christelijk Ecologisch Netwerk (CEN, met Peter Siebe als voorzitter).

2000

Beraad op Kerk en Wereld: ‘Hoe verder met Kerk en Milieu?

Kerk en Milieu doet mee aan een manifestatie van Natuur en Milieu t.g.v. 45 jaar radioprogramma  ‘Vroege Vogels’ (die door noodweer halverwege moet worden gestopt).

Alle Regionale Dienstencentra van de SoW kerken krijgen de brochure Naar een groene kerk (waarover ook een ontmoetingsdag voor kerkelijke functionarissen wordt georganiseerd).

De begroting bedraagt  fl. 142.500, waarvan 100.000 van VROM, 15.000 van kleinere fondsen en 27.500 van donateurs.

In samenwerking met de Stichting Hof van Lof wordt door K&M een brochure uitgegeven met de titel: Van kerk met tuin tot hof van lof. Auteur Tini Brugge geeft daarin ideeën voor de inrichting en het beheer van kerkerven, klooster- en parochietuinen. Er ontstaat een Platform Kerktuinen dat tien jaar lang een jaarlijkse inspiratiedag zal organiseren, in samenwerking met één of meer ‘groene voorbeeldtuinen’.

I.s.m. uitgeverij Kok brengt het MCKS de bundel Grond onder onze voeten. Duurzame welvaart, christelijke spiritualiteit en intimiteit met de natuur uit (red. Chris Elzinga en Christiaan Hogenhuis. Het boekje komt voort uit een lezingenreeks bij ‘Stem in de Stad’ (Haarlem).

~ ~ ~

2001

(NB vanaf 2001 is het archief van Kerk en Milieu nog aanwezig op het kantoor van de Raad van Kerken in Amersfoort)

De beleidsnotitie De aarde ons thuis wordt besproken in de Raad van Kerken (die projectmatige uitwerking bepleit).

De projectgroep (Kerk en Milieu is in de organisatorische terminologie van de Raad ondertussen van werkgroep projectgroep geworden) constateert in een uitvoerig verslag dat het bereik van het werk ruim en gevarieerd is, mede dankzij het oecumenisch karakter en de aanpak richting jongeren.
Liturgiefolders worden 4x per jaar in een oplage van 1000 verspreid. Het blad verschijnt 3x p.j. in een oplage van 3700. In de kerkelijke pers is er veel aandacht voor de verschillende activiteiten.

Het Maatschappelijk Activeringswerk van de kerken zorgt voor netwerkvorming en er zijn eerste contacten met het CEN. De projectgroep is ook internationaal vertegenwoordigd – in het ECEN dat deelnemers uit 30 Europese landen bijeen brengt en via incidentele deelname aan oecumenische bijeenkomsten. Het jongerenwerk is goed op gang gekomen (getuige o.a. de belangstelling voor de prijsvraag van 1997) maar de regionalisering is minder gelukt.

De projectgroep gaat meer samenwerken met Tini Brugge en haar initiatief ‘Aarden’. Zij heeft veel succes met de brochure Van kerktuin tot hof van lof, publiceert de brochure Oog voor de Schepping, liturgie en bloemwerk rond Kerst, Pasen en Pinksteren, en werkt aan een voedselproject: ‘Hemelse spijzen, de smaak van duurzaamheid’.

Andere contacten van K&M zijn: de werkgroep kerken (!) van Milieu Defensie, de Stichting Natuur en Milieu, het Centrum voor Energiebesparing Delft, en de Commissie Kerk en Samenleving van de Conferentie van Europese Kerken.

Samen met Oikos wil Kerk en Milieu meedoen in een Novem programma. Doel: 100 huishoudens ondersteunen bij het bereiken van 5% energiebesparing. Oikos ontwikkelt in dat verband een ‘milieubarometer’.

Tegenvaller: de Katholieke Raad voor Kerk en Samenleving (vertegenwoordigd in de persoon van Henri Geerts) stopt deelname aan Kerk en Milieu (reden o.a.: ‘K&M doet niet genoeg aan theologische onderbouwing van haar werk’)

2002

Bij VROM wordt project ‘Kerken en kwaliteit van (samen)leven’ aangeboden.

Met Nivon wordt samengewerkt in het project ‘Neem de natuur in de wijk, de wijk in de natuur’

Er is veel overleg over een nieuwe organisatiestructuur: het Landelijk Dienstencentrum (LDC) van de SoW (Samen op Weg) kerken (dat al drie jaar na de intrek in Utrecht moet reorganiseren) ziet af van het werkgeverschap voor de secretariaatsmedewerker / eindredacteur van Kerk en Milieu; dat gaat in 2003 over naar Oikos. Bij de reorganisatie van het LDC worden de contracten van Peter Hofland (gaat door als freelancer) en Mark van Kuilenburg niet verlengd (de laatste maakt de overstap naar Oikos). Ook Daan van Heere verlaat de Dienstenorganisatie van de SoW kerken en krijgt een feestelijk afscheid.
Eind 2002 bestaat de projectgroep uit: Jaap van der Sar, Nellie Smeenk, Anne van den Berg, Peter Hofland, Marijke van Duin, Gert de Gans en Kees Tinga (die vanuit Kerkinactie 0,2 fte aan milieuwerk mag besteden). Tini Brugge is corresponderend lid van de groep. Jaap van der Sar schrijft als interim voorzitter een notitie over de toekomst van de werkgroep en neemt na 2002 afscheid. Hans Schravesande volgt hem op als voorzitter.

Ook de Raad van Kerken reorganiseert. De Secties maken plaats voor bredere ‘beraadgroepen’, waaronder ‘Gerechtigheid en duurzaamheid’. Kerk en Milieu wordt ‘werkgroep’ in plaats van ‘projectgroep’.

In de plenaire Raad wordt een verzoek van Kerk en Milieu om mee te doen aan een jaarlijkse ‘zondag van de Schepping’ afgewezen. Argument: er zijn al teveel themazondagen.

De VN Conferentie in Johannesburg trekt volop aandacht (Gert de Gans neemt deel namens Oikos). De nieuwe Beraadgroep Gerechtigheid en Duurzaamheid van de Raad van Kerken publiceert de brochure Een duurzame mondiale samenleving; een oecumenische bijdrage aan ‘Johannesburg (red. Jac. Franken).

Kerk en Milieu publiceert een Nederlandse vertaling/bewerking van het ‘Earth Charter’: het Handvest van de aarde. Ook een ECEN verklaring over klimaatverandering wordt in het Nederlands vertaald.

Peter Hofland vraagt voor Kerk en Milieu een eigen domeinnaam aan en de werkgroep verschijnt als www.kerkenmilieu.nl ten tonele op het world wide web. Aan de website zullen in de loop der jaren verschillende sites worden toegevoegd uit de projecten van Tini Brugge: www.symbolischschikken.nl, www.scheppingvieren.nl, www.kerktuinen.nl,  www.kloostertuinen.nl en www.sameneerlijketen.nl.

Ondertussen worden de financiële middelen een stuk kleiner: 2002: € 116.304; 2003: € 92.351; 2004: € 73.986.

2003

Mevr. Frijns-Stassen en dhr. Jansman nemen korte tijd namens de rooms-katholieke kerk deel aan vergaderingen van de werkgroep maar haken ook al snel weer af.

Kerk en Wereld geeft subsidie voor de publicatie over het Handvest van de Aarde.

Er ontstaat onduidelijkheid over de financiën: wie geeft, wie krijgt van wie? (drukke correspondentie tussen het LDC, Oikos en de Raad van Kerken)

Tini Brugge publiceert Kerktuinen op de drempel naar de wijk en (i.s.m. Gert Vos) De smaak van vasten, vieren en duurzaamheid.

Het jongerenspel ‘Rent’ (door Peter Hofland bedacht) wordt uitgebracht; financiering komt van de Haёlla Stichting.

Mark van Kuilenburg schrijft een reactie op het concept van een bisschoppelijke brief over milieu en duurzaamheid Zorg voor de Schepping.

2004

Een ontmoetingsdag voor leden van lokale werkgroepen trekt 27 deelnemers.

In museum Naturalis in Leiden wordt afscheid genomen van Nellie Smeenk-Enserink die vanaf 1989 als vrijwilliger actief is geweest voor de werkgroep. (waaronder vele jaren als secretaris)

Er is dit jaar een tekort van ongeveer 11.000 euro. Hans Schravesande en Mark van Kuilenburg schrijven een strategienotitie met vier opties:

-       extra werving van middelen bij fondsen
-       fusie met anderen (bijv. CEN)
-       ombouw tot projectenorganisatie
-       afbouw naar vrijwilligersorganisatie

Ook voor de toekomst van het blad (adressenbestand nog 1770) moet een oplossing worden gezocht.

De uitgever van Het Goede Leven (Friesch Dagblad) biedt aan om K&M als katern op te nemen (op voorwaarde dat Kerk en Milieu € 10.000 bijdraagt in de kosten). Ook de makers van de Elisabeth bode hebben interesse voor samenwerking.

Er wordt overlegd met een werkgroep uit het CDA. Er is aandacht voor kernenergie (n.a.v. een Rathenau-rapport), en voor de (laatste) Oecumenische Kerkendag in Zwolle.

2005

In een meerjarenplan ‘Geloven in verwondering, deelnemen in Gods Schepping’ wordt een bescheiden programma gepresenteerd met aandacht voor politieke contacten en lobby, voor jongeren, voor coördinatie van bestaande kerkelijke milieu-activiteiten (initiatief voor een Interkerkelijk Milieu Netwerk), voor aanbod naar plaatselijk kerkelijk vormingswerk, en voor de verschillende projecten van Tini Brugge. De totale kosten worden begroot op € 50.000. Getracht wordt om subsidie te verkrijgen uit de SMOM regeling (opvolger van VROM subsidieregeling)

Aan het symposium ‘Het Earth Charter en de kerken’ in Hydepark nemen 22 personen deel. Eén van de inleiders is oud-premier Ruud Lubbers.

Het CEN publiceert de themamap Verwondering, als werkmateriaal voor de Periode van de Schepping

De laatste nummers van het blad Kerk en Milieu verschijnen. (⊗6)noot 6In de laatste aflevering blikt Mark van Kuilenburg terug op zestien jaargangen: zie bijlage 2

Oikos kan Mark van Kuilenburg niet langer in dienst houden.

2006

Mark van Kuilenburg neemt afscheid en wordt geïnterviewd in het dagblad Trouw.

De publicitaire samenwerking met Friesch Dagblad/Het Goede Leven strandt op financiën.

Oikos kan het secretariaat niet langer financieren. De werkgroep steunt nu organisatorisch louter op Kerk in Actie dat € 5000.- geeft voor secretariaatskosten en website. Wat over is wordt besteed aan projecten van Tini Brugge. Senter Novem subsidie wordt minder.

Oikos publiceert (bij uitgeverij Damon) het boek Leven alsóf het (niet) óp kan. Over welvaart, duurzaamheid en kwaliteit van leven (auteur: Christiaan Hogenhuis).

Anne Gercama en Hans Meek worden lid van de werkgroep.

Het Interkerkelijk Milieu Netwerk vergadert voor het eerst, met deelname van: Raad van Kerken, Klimaatplan, Stoutenburg, CEN, Stichting Aarde, Werkgroep Kerk en Dier, Oikos en Kerk en Milieu (later treedt ook een vertegenwoordiger van de Konferentie van Nederlandse Religieuzen KNR toe). Op de agenda o.a. een vertaalde tekst van de Duitse bisschop Wolfgang Huber (preses EKD): Het is nog niet te laat.

Het CEN geeft een tweede themamap uit, met de titel Levenskunst, met aanbevelingen van kerkleiders Plaisier, Muskens, van Heusden en oud-premier Lubbers. Er worden 300 pakketten verspreid.

2007

Bij Kerk en Wereld wordt subsidie gevraagd voor het project ‘Scheppingsdagen’.

Senter Novem bouwt subsidie van € 39.052,18 over 2005-2007 af. Voor 2008 wordt PIN benaderd (project ‘Samen aan tafel’ van Tini Brugge). Dat levert € 2730.-  op. KiA zegt voor 2008 € 6000,- toe.

Buitengewoon is de titel van het derde inspiratiepakket voor de Scheppingsperiode van het CEN; daarin staan dieren centraal.

In november wordt door het Interkerkelijk Milieu Netwerk een geslaagde werkdag gehouden (m.m.v. Hans Bouma).

2008 - 2011

In 2008 verschijnt bij Kok Kampen het boekje Levend Huis; ecospiritualiteit en schepping; redactie Tini Brugge, één van de tastbare resultaten van het project Scheppingsdagen. Het boek bevat informatie en inspiratie voor bezinning en liturgie, aan de hand van de zeven dagen van de Schepping. Op de website van Kerk en Milieu wordt aanvullende informatie gepubliceerd.

Met secretariële steun van KiA en kleine bijdragen van PIN en de Stichting Rotterdam wordt het werk van Kerk en Milieu voortgezet. PIN stopt haar subsidie na 2011. Kerk in Actie blijft het werk voor de ‘groene websites’ (Kerkenmilieu.nl en daaraan gelinkte sites rond voedsel, bloemschikken, vieringen en kerktuinen) nog enkele jaren steunen met € 5000.- per jaar.

Het Interkerkelijk Milieu Netwerk presenteert zich op een mooie folder. Gesprekken tussen Kerk en Milieu en CEN/Evangelische Alliantie leiden tot nauwere samenwerking, bijvoorbeeld bij het materiaal voor de Scheppingsperiode/zondag van de Schepping. Niet veel later ontstaat een ‘Christen Netwerk Klimaat en Milieu’ dat de naam Noach Alliantie krijgt. Martine Vonk is de beoogd coördinator. Het is de bedoeling dat Kerk en Milieu en CEN hierin zullen opgaan (een gezamenlijk werkplan wordt begin 2010 gepresenteerd) maar daar steekt voor wat betreft Kerk en Milieu de Raad van Kerken een stokje voor. Even gloort er licht aan de financiële horizon als via Christen Unie Europarlementariër Hans Blokland een Europese geldschieter in beeld komt. Het blijft bij een eenmalige en bescheiden subsidie.

Een interessant interreligieus project over voedsel, i.s.m. Biologica en Museum Orientalis sneuvelt als Orientalis failliet wordt verklaard.

ICCO en Kerk in Actie gaan samenwerken en maken veel werk van de naderende VN Conferentie over klimaat van 2009 in Kopenhagen. Actieve kerkelijke vrijwilligers gaan in dat verband naar de schaduwconferentie. Een en ander levert veel publiciteit op in kerkelijke pers.

In 2008 heeft Hans Schravesande na een brainstorm o.l.v. Ineke Bakker (Oikos is gastheer van de bijeenkomst) het concept geschreven voor een verklaring van de Raad van Kerken, die een jaar later in de aanloop naar Kopenhagen verschijnt onder de titel Kwetsbaarheid, verantwoordelijkheid en moed; Klimaatverandering: het moment van de waarheid. De respons van de lidkerken is mager.

In de aanloop naar en de slipstream van ‘Kopenhagen’ zijn er veel groene initiatieven in de oecumene. Zo promoten ICCO en Kerk in Actie het ‘Klimaatplan’ dat bedoeld is om CO₂ uitstoot te compenseren met steun aan projecten in het Zuiden; later gaat dit door in verzelfstandigde vorm als Fair Climate. Als gadget verspreidt ICCO duizenden ‘douchetimers’, minuscule plastic zandlopers die kunnen helpen om het douchen tot vijf minuten te beperken. Kerk in Actie neemt het initiatief voor een werkgroep ‘Kerk en energie’, die allerlei vormen van energiebesparing in kerken bevordert, een project ‘Kerken en windenergie’ (windturbines op kerkelijke grond) begint, en een digitaal bereikbare toolkit ontwikkelt, waarin lokale kerken veelsoortige informatie kunnen vinden voor hun eigen vergroeningsbeleid. Een belangrijke rol bij deze activiteiten is weggelegd voor Sjoerd van Schooneveld, die Kerk in Actie Binnenland is komen versterken. Milieu en duurzaamheid krijgen ook een belangrijke plaats in de programma’s van de jaarlijkse ‘Landelijke Diaconale Dagen’ van Kerk in Actie, in het Beatrix Theater in Utrecht.

Op 13 december 2009 luiden honderden kerkklokken ter gelegenheid van de VN Conferentie in Kopenhagen ‘voor een beter klimaat.’

In de follow-up van Kopenhagen verschijnt in Nederland de Noach verklaring,  waarin vertegenwoordigers van christendom, jodendom en islam uit ons land een pleidooi houden voor bescherming van natuur en milieu. Auteurs zijn o.a. rabbijn Abraham Soetendorp en Hans Schravesande.

Oikos organiseert onder leiding van Christiaan Hogenhuis in deze periode diverse studiedagen (waaronder een discussiebijeenkomst met filosoof Peter Singer en de klimaateconoom Richard van Tol), een ontwerpwedstrijd voor jongeren en een lezingenreeks in Oegstgeest rond de thematiek van duurzaamheid en klimaat.

~ ~ ~

2011 en verder

(Informatie over de jaren na 2011 is afkomstig uit eigen ervaring en uit veel reacties op eerdere concepten van deze tekst)

Tearfund Nederland is ondertussen met een campagne  ‘Groene Kerken’ begonnen. Om die breder te maken dan het bereik van Tear, zoekt Kerk in Actie samenwerking. Dat leidt tot de succesvolle ‘Groene Kerken’ campagne die tot op de dag van vandaag voortduurt. Het aantal lokale kerken dat het bordje ‘Groene Kerk’ krijgt opgeschroefd, stijgt in de loop van de jaren in de richting van vierhonderd. Ook enkele moskeeën sluiten zich aan. Nieuwsbrieven en werkdagen ondersteunen de campagne, die geleid wordt vanuit de kantoren van Kerk in Actie en Tear.

Oikos brengt in 2012 bij uitgeverij Damon het boek De ceder en de saxofoon. Improviseren op een volwassen economie en een duurzame welvaart uit (auteur Christiaan Hogenhuis). Naar aanleiding daarvan wordt een breed opgezette studiedag georganiseerd. In vervolg daarop wordt in overleg met Kerk in Actie de website www.kerkenvoordetoekomst.nl gelanceerd, bedoeld als ondersteuning bij het proces van organiseren en begeleiden van lokale kerkelijke werkgroepen rond duurzaamheid. De website krijgt weinig aandacht en verdwijnt helaas bij de opheffing van Oikos (2018).

In overleg met de Raad van Kerken wordt de werkgroep (het predicaat projectgroep is na enkele jaren weer verdwenen) Kerk en Milieu beëindigd; de Raad heeft het initiatief genomen voor een nieuw orgaan: de werkgroep ‘Ecologische duurzaamheid’ o.l.v. Jan Jorrit Hasselaar. De groep organiseert in haar korte bestaan twee projecten, rond water en voedsel, beide malen met een verdiepend theologisch karakter (verbanden met doop en avondmaal/eucharistie).

Ondertussen blijft Kerk en Milieu voortbestaan als website www.kerkenmilieu.nl, met aanvullende groene websites, gericht op de praktijk en verschillende oecumenische natuur- en milieuactiviteiten, onder uiteindelijke verantwoordelijkheid van de Raad van Kerken. Een kleine redactiegroep ondersteunt webmaster Joost Kahmann; in de loop van de jaren maken o.a. Hans Meek, Marjolein Tiemens-Hulscher, Joost Kahmann en Kees Tinga er deel van uit. Uit gegevens van webmaster Joost Kahmann vanaf 2013 t/m 2021 blijkt dat het aantal bezoekers ieder jaar toeneemt.

Het blijkt in de praktijk niet mogelijk om Groene Kerken en Kerk en Milieu te integreren. Het voortbestaan van Kerk en Milieu is zodoende afhankelijk van de bereidheid van Kerk in Actie om het werk van webmaster Joost Kahmann voor de website www.kerkenmilieu.nl en de daaraan gelinkte sites financieel te blijven ondersteunen, terwijl de Raad van Kerken formeel verantwoordelijk is. Kerk in Actie heeft de financiële steun inmiddels stopgezet.

Klaas van der Kamp, secretaris van de Raad van Kerken organiseert tot aan 2018 enige tijd een ‘groen overleg’, waaraan door de KNR (Gerard Moorman), Missie Nederland, Groene kerken (Sjoerd van Schooneveld, Atie de Vos), Oikos (Christiaan Hogenhuis), Marjolein Tiemens-Hulscher (Groen Geloven), Tini Brugge en Joost Kahmann (Kerk en Milieu/Groene websites) wordt deelgenomen. Het gaat daarbij om het uitwisselen van activiteiten, projecten en plannen.

In de aanloop naar de VN Conferentie van Parijs doet Oikos nog een enthousiaste poging om via een ‘Klimaatpelgrimage’ kerkelijke betrokkenheid te activeren. Lokaal zijn daarbij gedreven organisatoren betrokken maar het aantal deelnemers als geheel blijft tot tientallen beperkt.

Na het verschijnen van de encycliek Laudato Si' (2015) komt in rooms-katholieke kring opnieuw veel groene activiteit op gang; ook daar met de nadruk op de eigen kerkelijke achterban (de KNR heeft een eigen Laudato Si' website).

In 2016 presenteert het Nederlands Bijbel Genootschap met enig aplomb een Groene Bijbel. Naar het voorbeeld van een eerdere Engelstalige uitgave zijn daarin Bijbelgedeelten groen gemarkeerd die van belang geacht worden bij het denken over duurzaamheid. Tussendoor zijn citaten van belangrijke denkers, verdiepende bijbels-theologische artikelen en portretten van mensen met inspirerende voorbeelden opgenomen. Het project raakt in de kiem gesmoord als blijkt dat de pretentie van duurzaamheid bij de uitgave (het daarbij gebruikte papier zou volledig afkomstig zijn van gerecyclede Bijbels) niet kan worden waargemaakt. De hele editie wordt terug genomen en een nieuwe uitgave blijft achterwege. De Groene Bijbel vindt toch een weg naar liefhebbers omdat die buiten de gebruikelijke verkoopkanalen om exemplaren kunnen aanvragen.

Aan de bestaande groene websites die bij www.kerkenmilieu.nl zijn aangesloten, wordt www.groenekalender.nl toegevoegd: informatie over vier- en gedenkdagen, met name uit de christelijke traditie, wordt erin aangevuld met hedendaagse thema’s zoals wereldwaterdag, wereldvoedseldag en ‘duurzame dinsdag’. Het ligt in de bedoeling om er groene data uit andere levensbeschouwingen aan toe te gaan voegen.
De websites kloostertuinen en kerktuinen worden samengevoegd tot www.inspiratie-tuinen.nl (maar blijven ook onder de oude benaming vindbaar. De website kerkenmilieu.nl is ook tien jaar na het opheffen van de gelijknamige werkgroep nog steeds een platform voor informatie en inspiratie op het gebied van zorg voor de Schepping (⊗7)noot 7De Raad van Kerken gaf niet lang geleden een fraaie folder uit waarin de verschillende ‘groene websites’ worden gepresenteerd. Zie bijlage 3..

Op initiatief van Christiaan Hogenhuis en met medewerking van Martine Vonk wordt in 2014 bij Oikos het netwerk ‘Theologie en Duurzaamheid’ gestart, met deelname vanuit diverse kerken en met als doel een antwoord te bieden op het geconstateerde gebrek aan theologische reflectie op milieu, natuur, ecologie en duurzaamheid bij onderzoek, opleidingen en in de lokale gemeenten in ons land. Deze netwerkgroep organiseert een viertal landelijke studiedagen over theologie en duurzaamheid en brengt in 2019 als vrucht van het werk een brochure uit met de titel Van God is de aarde en al wat daar leeft (onderdeel van de reeks Oecumenische Bezinning, nr. 60). In overleg met Klaas van der Kamp en Hillie van der Streek wordt de werkgroep na de opheffing van Oikos (2018) in 2019 bij de Raad van Kerken ondergebracht als projectgroep ‘Theologie, Kerk en Duurzaamheid.’ Op dat moment wordt de eerdere werkgroep ‘Ecologische Duurzaamheid’ opgeheven.

In hetzelfde jaar verschijnt bij uitgeverij Skandalon het boek Groene Theologie van Trees van Montfoort, dat verwelkomd wordt met de zinsnede ‘eindelijk een boek over ecologische theologie van een Nederlandse theoloog!’. (⊗8)noot 8Uit de opsomming in Bijlage 4 moge blijken dat die opmerking de waarheid geweld aandoet.

In 2018 treedt Christien Crouwel aan als nieuwe secretaris van de Raad van Kerken. Ze neemt het initiatief om het jaarlijkse ‘groene overleg’ om te vormen tot een online netwerk ‘Schepping en Duurzaamheid’. Ook aan dit overleg nemen vertegenwoordigers van verschillende in de kerken actieve milieu- en natuurbeschermingsorganisaties deel. Sinds september 2021 berust het voorzitterschap bij Marijke van Duin, die tevens lid is van ‘Theologie, Kerk en Duurzaamheid’. Als vervolg van enkele ‘heidagen’ over de toekomst van de Raad waaraan ook ‘Theologie, Kerk en Duurzaamheid’ bijdraagt, worden milieu en duurzaamheid in het beleidsplan van de Raad opgenomen. Ook bij Kerk in Actie/PKN neemt de aandacht weer toe.

Zo kan aan de vooravond van de 35e verjaardag van Kerk en Milieu gezegd worden dat er in de kerken sprake is van gegroeid, hernieuwd - en gefragmenteerd - bewustzijn rond milieu, duurzaamheid, klimaat en natuur, met aandacht voor de verschillende theoretische en praktische aspecten.

~ ~ ~

Terugblik

De kerkelijke  aandacht voor milieu en klimaat kent golfbewegingen. Het Conciliair Proces gaf aanvankelijk een enorme boost. Daarna waren er oplevingen n.a.v. het verschijnen van het boek en de film van Al Gore (An inconvenient Truth, New York 2006; Ned. Vertaling Een ongemakkelijke waarheid, Amsterdam 2006)  en in het kielzog van de aandacht voor de VN Klimaat Conferenties van Kopenhagen (2009), Parijs (2015) en Glasgow (2021).  In de activiteiten als geheel is een interessant evenwicht waarneembaar tussen mentaliteit beïnvloedende initiatieven en adviezen voor praktisch handelen (als burger en in lokaal kerkbeheer). Theologische reflectie komt – mede door de armoede aan ecologische theologie binnen de Nederlandse opleidingen - minder voor, al is er in de loop der jaren toch een niet onaanzienlijke reeks aan theologisch getinte boekjes en brochures verschenen (Bijlage 3). Maar toch: aan de Schöpfungsvergessenheit van kerken en theologie waarover veertig jaar geleden al werd geklaagd, lijkt bepaald nog geen einde te zijn gekomen.

Je zou de ironische vraag kunnen stellen of Kerk en Milieu nu in 2011 is opgeheven of dat ze nog hardnekkig voortleeft. Het laatste is het geval, al is een bescheiden digitaal bestaan wel iets heel anders dan een breed gedragen advies-, lobby- en actiegroep.
Het is jammer dat er vandaag in kerkenland een wirwar aan groene websites actief is; websites die in veel gevallen nog wel naar elkaar verwijzen, maar als geheel vooral een beeld van versnippering oproepen. Als het om bezinning en actie gaat doet de Raad van Kerken dappere pogingen om een groot deel van al die verschillende organisaties, groepen en individuen regelmatig te laten overleggen, onder andere via de in 2021 opgerichte netwerkgroep Schepping en duurzaamheid. Dat leidt soms tot ad hoc samenwerking maar bevestigt ook het aloude beeld van interkerkelijke en confessionele verdeeldheid.  

Na een aanvankelijke ‘oecumenische periode’ (met financiële steun van de overheid die de kerken als belangrijke maatschappelijke actoren zag), verschoof het accent in het tweede decennium van onze eeuw steeds meer naar initiatieven onder regie van de afzonderlijke kerken en aan haar verwante organisaties. Positief daaraan is dat er sprake is van bloei in vele variaties, waarbij op lokaal niveau nog wel regelmatig oecumenische samenwerking plaats vindt.

Of de leidende gremia van de kerken milieu en klimaat in verhouding tot de rest van hun agenda werkelijk als een urgent vraagstuk willen zien en behandelen blijft een boeiende vraag; voor een overtuigend positief antwoord is enig optimisme nodig dat in de praktijk nu eens bevestiging dan weer teleurstelling ontmoet..

Teleurstellend is met name dat de rol van de institutionele oecumene ook op dit terrein tot bijna symbolische proporties is teruggelopen.

Heeft Kerk en Milieu na bijna 35 jaar haar doelen bereikt?

Oud-voorzitter Jaap van der Sar stelde in een reactie op een eerder concept van dit werkstuk voor om de vraag, of kerken tevreden mogen zijn over hun rol in de ecologische discussie, te bezien vanuit een onderscheid tussen attributie (met concrete claim wat betreft de eigen toevoegingen aan een proces) en contributie  (een bescheidener vorm van deelname in een bredere context vanuit de erkenning dat veel bijdragen ontstaan ‘omdat de tijd er rijp voor is’, los van de vraag wie precies startte of het meest briljant was). Zelf ziet hij vooral waardevolle bijdragen van individuele gelovigen/kerkleden en acht hij de rol van de institutionele kerken als geheel bescheiden. Ook hier ligt een interessante vraag, die vraagt om bespreking in bredere kring. Oud-secretaris Nellie Smeenk-Enserink deelt de bescheidenheid en spreekt van ‘rimpelingen in de kerkelijke vijver’. Initiatiefnemer Daan van Heere wijst op de voortrekkersrol bij een initiatief als de ‘Halveer oproep’. Tini Brugge, die samen met Marijke van Duin van alle bij Kerk en Milieu betrokkenen op de langste geschiedenis (tot op vandaag) mag bogen, is voorzichtig optimistisch: ‘Klimaat is vandaag echt prioriteit in de samenleving en de kerk gaat mee op die golven. Het bewustzijn is in de loop der jaren gegroeid, er is ook aandacht voor praktische invalshoeken als voedsel.’ Oud-voorzitter Hans Schravesande (ook nog steeds actief o.a. in ‘Theologie, Kerk en Duurzaamheid’) uit teleurstelling: ‘ik mis na al die jaren toch een gevoel van urgentie. In de kerken is onvoldoende besef van de eschatologische, om niet te zeggen apocalyptische trekken van de klimaatcrisis.’

Wie de doelstellingen uit de beginfase nog eens doorneemt, kan wellicht eigen conclusies trekken.

Alles met elkaar kan de geschiedenis van Kerk en Milieu behalve als voorbeeld van bewonderenswaardig ‘groen engagement’ van talloze vrijwilligers en een niet gering aantal beroepskrachten, ook gezien worden als een interessante illustratie van ontwikkelingen in de recente Nederlandse kerkgeschiedenis.

 

Arnhem, december 2021, Kees Tinga

~ ~ ~

Bijlagen:

Bijlage 1 - Bij 1991, voetnoot 5

Dagblad Trouw, 28 december 1991, rubriek ‘’Kerkbladen"

Titel: ‘Weg met grote woorden, small is beautiful’
Auteur: Jaap de Berg

Eén manier om in een oudejaarsstemming te komen is een stapel recente kerkbladen en aanverwante periodieken door te nemen. De vergankelijkheid aller dingen wordt er in diverse toonaarden gedemonstreerd of vastgesteld.
Wending geeft de geest. Zijwind, tijdschrift voor 'eigen vrouwenwijs geloven', gaat voorgoed liggen als de abonnees niet méér betalen. In De Linker Wang, 'platform voor evangelie en politiek, verbonden met Groen Links', ziet prof. G. H. ter Schegget geen duidelijke politieke marsroute meer voor linkse christenen. Roel Pomp, van de Basisbeweging Nederland, bejammert in haar maandblad Uittocht de ondergang van het communisme, omdat nu de laatste rem op de kapitalistische baatzucht is weggevallen. Opstand, van 'Christenen voor het Socialisme', heeft aan twaalf geestverwanten gevraagd of „de kerken over tien jaar de dragers van de progressieve beweging in Nederland" zullen zijn. Allemaal weten ze wel beter, al probeert een enkeling met een semantische truc ('de progressieve beweging is kerk') de pil te vergulden. Kerk & Milieu, gepubliceerd door een werkgroep van de Raad van Kerken, ziet eindredacteur Evert van der Poll vertrekken. Hij heeft genoeg van 'puffende activisten' met hun pretentieuze scenario's en wordt pastor in Lelystad. In Missionaire Gemeente (hervormd en gereformeerd) beweent Bert Vastenburg, kerkelijk werker in Zuidoost-Drenthe, de teloorgang van „de wereldverbeteraars, de hemelbestormers, de idealisten met het heilig vuur, de doeners, de activisten, de dromers". „Ik mis ze in mijn kerk, ik mis ze om me heen, ik mis ze in mezelf."

Ex-gereformeerden
En om deze oudejaarslitanie te besluiten: Magazine Kerk varieert op het thema 'niets is hier blijvend' met een artikel over de 156.000 mannen, vrouwen en kinderen die tussen 1965 en 1990 de gereformeerde kerken in Nederland verlieten. (Het blad suggereert althans via een paar fikse koppen dat het de lotgevallen van die hele schare traceert. In feite beperkt het zich tot de veel kleinere groep die is overgegaan naar meer orthodoxe kerken en daar vooral dwarsligt, en wel om iedere vernieuwing, hoe gering ook, te verijdelen.)
Het zijn - zie boven - vooral de pleitbezorgers van een politiserende kerk die in zak en as lijken te zitten. Ze hangen nog aan wijlen de jaren zeventig, constateert ds E. Overeem, oud-voorzitter van de gereformeerde synode, in Missionaire Gemeente. Alsof sindsdien dromen over een maakbare wereldsamenleving en structurele hervormingen niet hebben plaatsgemaakt voor politieke matheid, gekibbel over deelbelangen, individualisering. „Wat vroeger taboe was, is nu ideaal: je pijp, je pantoffels, je krantje en de kaas uit het vuistje."

En de kerken? Die zijn van discussies over de politieke en maatschappelijke relevantie van het geloof teruggeworpen op 'de vraag: slaat geloven in God überhaupt wel ergens op?' Erg veel behoefte aan antwoorden die het eigen innerlijk te buiten gaan, is er niet meer, getuige de wijd verbreide hang naar spiritualiteit. En het conciliair proces dan? De eerste werkdag 'Heelheid van de Schepping', in 1989, zat met 550 mensen bomvol en vele aanmeldingen moesten worden geweigerd, meldt Kerk & Milieu; de tweede, in oktober 1991, trok maar ruim 300 deelnemers. Het is ook allemaal te groot en te veel: gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping, meent Overeem. Het sluit niet aan op het levensgevoel van nu, dat kleinschaliger is geworden en terugschrikt voor grote woorden over kerk en politiek.

Grote woorden
Die schrik heeft overigens niet iedereen bevangen. Op de laatste bladzijde Wending, waarin elf oudredacteuren dankbaar, droef of berustend omzien, doen de laatste redactieleden het licht uit in de hoop dat de geest van Wending „een verantwoordelijkheidsbesef voor de hele wereldsamenleving" levend zal houden. En in Missionaire Gemeente prijst Jaap van der Sar, beleidsmedewerker van Kerk en Wereld, het maatschappelijk activeringswerk aan omdat het probeert „door te stoten naar waarde-structuren onder de problemen", „een Contra-Ideologisch Apparaat(CIA) voedt" en zich bezighoudt met politieke keuzen. Allemaal morele zelfbevrediging waar de geestelijke en materiële armoedzaaiers in onze samenleving niet op zitten te wachten, oordeelt ds. W. L. Terlouw, na een kleine tien jaar ervaring in oude stadswijken, in hetzelfde blad. Problemen met gezondheid, met relaties, met vragen van leven en dood - dat is wat die mensen kwelt, en „niet zozeer de behoefte aan een eventuele marginale verbetering in sociale positie". Wat ze nodig hebben, is pastoraat- geen eindeloze vergaderingen over hoe het allemaal beter zou moeten.

Liefst kleinschalig.
Moet de kerk de samenleving dan verder maar de rug toekeren? Nee, zegt Overeem, maar laten we het wel kleinschalig houden. 'Kleine, kortlopende, overzichtelijke projecten'- daar willen de mensen best energie in steken, niet in de grootse concepten van de Raad van Kerken. „Een gemeente die volop actief is voor Roemenië, is niet geholpen met een landelijke brief dat ze vooral Chili niet moeten vergeten."
En ook niet met een 'halveerverklaring' van de werkgroep Kerk & Milieu van de Raad van Kerken ('halveer in 15 jaar de uitstoot van kooldioxide, het autoverkeer en de afvalproduktie'), vult Evert van der Poll aan. Veel te ambitieus, zoiets. Bovendien: het appelleert te veel aan de nood in de wereld en te weinig aan de vreugde van het evangelie. „En daar gaat het toch om, te midden van en ondanks alle nood."

Small is beautiful, heeft ook Roel Pomp leren inzien, met enige hulp van 'mijn lieve vriendin', die hem voorhield dat je beter een kaarsje kunt aansteken dan de duisternis vervloeken. En zowaar, bij haar candlelight ziet hij het verzet tegen het kapitalisme weer groeien, maar nu 'in het verborgene, op de plek waar je woont en werkt, op je eigen terrein'.

Wending: Academische Uitg. Amersfoort, pb 395, Amersfoort;
Zijwind: Vughterstr. 93, 5211 EZ Den Bosch;
De Linker Wang: secr. Groen Links, 020-6202212;
Uittocht: uitg. Narratio, 01830-281888;
Opstand: Hofstr. 66. 7311 XX Apeldoorn;
Kerk & Milieu: pb 405, Leidschendam, 070-3131241;
Missionaire Gemeente: pb 203, Leusden, 033-960360;
Magazine Kerk: uitg. Nedag, Barneveld, 03420-10790.

~ ~ ~

 Bijlage 2: bij 2005, voetnoot 6:

~ ~ ~

Bijlage 3 - bij 2011 en verder, voetnoot 7:

folder Groene websites van de Raad van Kerken[pdf].

~ ~ ~

Bijlage 4 - bij 2011 en verder, voetnoot 8:

Enkele Nederlandse auteurs op het gebied van theologie en ecologie uit de afgelopen veertig jaren:

• De aarde is er ook nog. Op zoek naar een ethiek van het milieubeheer. Hans Bouma in gesprek met theologen en anderen; Wageningen 1974.
• Hans Bouma, Adam waar ben je? Mens contra natuur; Hilversum 1975.
• Hans Bouma, Hoe menselijker hoe beter. Op zoek naar een nieuwe levensstijl; Baarn 1977.
• C. Houtman, Wereld en tegenwereld, Mens en milieu in de Bijbel / Mens en milieu en de Bijbel; Baarn 1982.
• Hans Bouma, Het dier in de wereldgodsdiensten; Kampen z.j. (1983)
• Martien Brinkman, Het leven als teken; over de verschrikkelijke en verrukkelijke natuur; Baarn 1986.
• Als de schepping zucht. Verkenningen over mens, milieu en franciscaanse spiritualiteit, Tini Brugge (red.); Bijdragen van M.E. Brinkman, Egbert Tellegen, P.Kloos, Niek Wiskerke, H. Bibo, Sigismund Verhey ofm, Piet Leenhouwers ofmcap, Theo Zweerman ofm;  Kampen 1987.
• Gerrit Manenschijn, Geplunderde aarde, getergde hemel; Ontwerp voor een christelijke milieu-ethiek; Baarn 1988
• Nico van der Perk, De aarde en haar kruis; over christendom en milieukrisis; Kampen 1988.
• Evert van der Poll/Janna Stapert, Als het water bitter is. Evangelisch denken en de milieucrisis; Sliedrecht 1988.
• Niek Wiskerke, Meeleven met de schepping. Het konciliair proces en de zorg om het milieu; Delft 1988.
• ds. M. J. C. Blok, De schepping in ademnood. Mens, dier, milieu en bijbel; Kampen 1989.
• P. Dijkstra (red.), Zorg voor de schepping. Gelovige verkenningen rond de milieucrisis, Amersfoort/Leuven 1989
• Generale Synode van de Nederlandse Hervormde Kerk, De gaarde een woestijn?, ’s Gravenhage 1989.
• Catherina J.M. Halkes, …..en alles zal herschapen worden. Gedachten over heelwording van de schepping in het spanningsveld tussen natuur en cultuur; Baarn z. j. (1989)
• G.M. Speelman (eindredactie), Om de heelheid van het bestaan; Kampen 1989.
• Zorg voor de schepping. Gelovige verkenningen rond de milieucrisis. Red. Paul Dijkstra; Amersfoort/Leuven  1989.
• Ab Kerssies en Laurens Tuinema, Heel de schepping. Een schreeuw om recht en vrede; Kampen 1990
• Van God is de aarde. Bijdragen tot een oecumenische noord-zuid dialoog. Samenstelling en inleiding Hans Schravesande; Kampen 1990.
• R. Munnik (red.), Natuur en christelijke traditie; een moeizame verhouding; Zoetermeer 1992
• Ab Kerssies, De verboden vrucht; een theologische visie op duurzaamheid; Utrecht (Solidaridad) 1994.
• God opnieuw doordacht. Verantwoordelijkheid voor de schepping in feministisch perspectief. Theologische essays voor Catherina Halkes, onder redactie van Johanna Jager-Sommer; Baarn 1995
• H. de Knijff, Tussen woning en woestijn. Milieuzorg als aspect van christelijke cultuur, Baarn/Kampen 1995
• Jan J. Boersema, Thora en Stoa over mens en natuur. Een bijdrage aan het milieudebat over duurzaamheid en kwaliteit; Baarn 1997.
• B. J. G. Reitsema, Geest en schepping Een bijbels-theologische bijdrage aan de systematische doordenking van de verhouding van de Geest van God en de geschapen werkelijkheid; Zoetermeer 1997.
• V. Poels (red.), Het milieu als offerplaats. Over milieuproblematiek, levensbeschouwing en duurzame ontwikkeling, Nijmegen/Best 1998
• Jacques Schenderling, Mens en dier in theologisch perspectief. Een bijdrage aan het debat over de morele status van het dier; Zoetermeer 1999.
• Leo van der Tuin, Catechese en diaconie. Een empirisch theologisch onderzoek naar de effecten van milieucatechese op milieubewust handelen;  Diss. Tilburg 1999.
• Birgit Verstappen, Ekklesia van leven. Een aanzet tot een discussie tussen theologische kosmologie en bevrijdingstheologie; Zoetermeer 2000
• Hans Bouma, Duurzaam leven; Kampen 2005
• Cornelis Stam, De aarde trouw. Het materiële aspect van het christelijk geloof; Amsterdam 2007
• Tini Brugge e.a., Levend Huis; Ecospiritualiteit en schepping; Kampen 2008.
• Wim Rietkerk De Titanic achterna? Over de toekomst van de aarde; Kampen 2009.
• E.J. van Asselt e.a. (red.), Een schrijnend gebrek. Een begin van een christelijk-sociale visie op rentmeesterschap (verschenen in de serie Christelijk Sociaal Denken), Utrecht 2011

(Voor deze selectie is dankbaar gebruik gemaakt van de suggesties van Christiaan Hogenhuis,  Jaap van der Sar en Hans Schravesande.)

~ ~ ~